Ως νεολιθική περίοδος ορίζεται εκείνη η περίοδος της ανθρώπινης πολιτισμικής ανάπτυξης που ακολουθεί την Παλαιολιθική και τη Μεσολιθική περίοδο και είναι τμήμα της Ολόκαινου Εποχής. Η Νεολιθική περίοδος ξεκίνησε περίπου το 10.000 Π.Κ.Ε./Π.Χ. στη Δ. Ασίακαι το 5.500 Π.Κ.Ε./Π.Χ. στην κεντρική Ευρώπη, ενώ οι πρωιμότεροι οικισμοί στην Ελλάδα χρονολογούνται λίγο πριν από το 6.500 Π.Κ.Ε./Π.Χ. Πρόκειται για μια περίοδο της ιστορίας κατά την οποία θεσμοθετείται σε μεγάλο εύρος η μόνιμη εγκατάσταση, η εξημέρωση των ζώων και των φυτών αλλά και η χρήση της κεραμικής μετά την Ακεραμική Νεολιθική. Κατά την περίοδο αυτή συνεχίζεται η χρήση των απολεπισμένων λίθινων εργαλείων, ενώ γενικεύεται η χρήση των τριπτών ή λειασμένων λίθινων εργαλείων, τα οποία εμφανίζονται κατά τη Μεσολιθική.
Ορολογία
Η περίοδος ονομάστηκε Νεολιθική κατά τη συνήθη πρακτική του χωρισμού της ιστορίας σε τρεις περιόδους (βλ. Σύστημα τριών εποχών). Αρχικά χωριζόταν μεθοδολογικά από την ύπαρξη τριπτών ή λειασμένων λίθινων εργαλείων (μυλόπετρες, πελέκεις), καθώς τα εργαλεία αυτά δεν υπήρχαν στις προηγούμενες περιόδους Παλαιολιθική και Μεσολιθική.
Αργότερα η περίοδος ταυτίστηκε με την αρχή του τροφοπαραγωγικού "σταδίου", καθώς και με τη μόνιμη εγκατάσταση και τη χρήση της κεραμικής. Τα τελευταία χρόνια θεωρείται ότι η εξημέρωση των ζώων και των φυτών, η μόνιμη εγκατάσταση και η κεραμική είναι πρακτικές πιο περίπλοκες και οι άνθρωποι δεν τις υιοθετούν συλλήβδην αλλά ανάλογα με τοπικές κοινωνικές διεργασίες. Είναι για παράδειγμα γνωστό ότι στις Σιδηρές πύλες του Δούναβη και στην κεντρική Ευρώπη συνυπήρχαν χρονικά κοινότητες τροφοσυλλεκτών-κυνηγών και καλλιεργητών. Ο όρος Νεολιθική χρησιμοποιείται τα τελευταία χρόνια περισσότερο ως χρονολογικό στοιχείο, ως εργαλείο των αρχαιολόγων για την καλύτερη συνεννόηση. Πάντως με τις αυξανόμενες δυνατότητες της ραδιοχρονολόγησης και της δενδροχρονολόγησης, όλο και περισσότεροι αρχαιολόγοι τείνουν να χρησιμοποιούν τελευταία απόλυτες χρονολογίες.
Αργότερα η περίοδος ταυτίστηκε με την αρχή του τροφοπαραγωγικού "σταδίου", καθώς και με τη μόνιμη εγκατάσταση και τη χρήση της κεραμικής. Τα τελευταία χρόνια θεωρείται ότι η εξημέρωση των ζώων και των φυτών, η μόνιμη εγκατάσταση και η κεραμική είναι πρακτικές πιο περίπλοκες και οι άνθρωποι δεν τις υιοθετούν συλλήβδην αλλά ανάλογα με τοπικές κοινωνικές διεργασίες. Είναι για παράδειγμα γνωστό ότι στις Σιδηρές πύλες του Δούναβη και στην κεντρική Ευρώπη συνυπήρχαν χρονικά κοινότητες τροφοσυλλεκτών-κυνηγών και καλλιεργητών. Ο όρος Νεολιθική χρησιμοποιείται τα τελευταία χρόνια περισσότερο ως χρονολογικό στοιχείο, ως εργαλείο των αρχαιολόγων για την καλύτερη συνεννόηση. Πάντως με τις αυξανόμενες δυνατότητες της ραδιοχρονολόγησης και της δενδροχρονολόγησης, όλο και περισσότεροι αρχαιολόγοι τείνουν να χρησιμοποιούν τελευταία απόλυτες χρονολογίες.
Ανάπτυξη
Η χρήση του όρου "Νεολιθική" ως χρονολογικού εργαλείου προκύπτει κυρίως από την συνειδητοποίηση ότι η Νεολιθική δεν είναι ένα ενιαίο φαινόμενο, ένα στάδιο στην εξέλιξη του ανθρώπου. Τα στοιχεία που συνήθως συνδέονται με τη Νεολιθική (η εξημέρωση των φυτών και των ζώων, η μόνιμη εγκατάσταση και οι νέες τεχνολογίες με κυρίαρχη την κεραμική), δεν αποτελούν ένα πακέτο, αλλά πρακτικές τις οποίες οι άνθρωποι υιοθετούσαν κατά περίπτωση και ανάλογα με τις παραδόσεις στις οποίες ζούσαν μέχρι τότε.
.jpg)
Στην Ιαπωνία για παράδειγμα η κεραμική ήταν γνωστή πριν από την εξημέρωση των ζώων και των φυτών και τη μόνιμη εγκατάσταση, ενώ στη Νοτιοδυτική Ασία (ή αλλιώς Εγγύς Ανατολή) η καλλιέργεια και η μόνιμη εγκατάσταση προηγήθηκαν της χρήσης της κεραμικής (εξού και οι όροι Ακεραμική και Προκεραμική Νεολιθική). Γενικά ως βασικό στοιχείο θεωρείται η εξημέρωση των ζώων και των φυτών, αλλά το πιο εύκολο και πρακτικό στοιχείο αναγνώρισης είναι η κεραμική, λόγω της μεγάλης ποσότητας που ανευρίσκεται στις ανασκαφές (κυρίως στην Ευρώπη, όπου δεν έχει διαπιστωθεί ακεραμική ή προκεραμική φάση της Νεολιθικής).
Οι διεργασίες αλλαγής προς την υιοθέτηση αυτών των πρακτικών άρχισαν στην Εγγύς Ανατολή γύρω στο 10.000 Π.Κ.Ε./Π.Χ., ενώ στον ελλαδικό χώρο λίγο μετά το 7000 Π.Κ.Ε./Π.Χ., όπως στον πασσαλόπηκτο οικισμό του Δισπηλιού Καστοριάς, Αυγής Καστοριάς της Πρωτονεολιθικής περιόδου και Κολοκυνθού Καστοριάς μετά τη Μέση Νεολιθική Περίοδο. Στην κεντρική Ευρώπη οι πρώτες αλλαγές εμφανίζονται γύρω στο 5500Π.Κ.Ε./Π.Χ. Ανάλογα με την περιοχή οι πρώιμες αυτές πρακτικές χαρακτηρίζονται από τους πρώτους οικισμούς στους οποίους βρέθηκαν στοιχεία. Έτσι στην πρώην Γιουγκοσλαβίαη πρώτη φάση της Νεολιθικής ονομάζεται πολιτισμός Στάρτσεβο, ενώ η επόμενη φάση (μετά το 5000 Π.Κ.Ε./Π.Χ.) πολιτισμός Βίντσα. Στην Ελλάδα (και κυρίως στη Θεσσαλία) η πρώτη φάση ονομάζεται πολιτισμός Σέσκλου, ενώ η επόμενη πολιτισμός Διμηνίου. Στην κεντρική Ευρώπη η πρώτη φάση ονομάζεται πολιτισμός της Γραμμικής ταινιωτής κεραμικής.
Στην Ιαπωνία για παράδειγμα η κεραμική ήταν γνωστή πριν από την εξημέρωση των ζώων και των φυτών και τη μόνιμη εγκατάσταση, ενώ στη Νοτιοδυτική Ασία (ή αλλιώς Εγγύς Ανατολή) η καλλιέργεια και η μόνιμη εγκατάσταση προηγήθηκαν της χρήσης της κεραμικής (εξού και οι όροι Ακεραμική και Προκεραμική Νεολιθική). Γενικά ως βασικό στοιχείο θεωρείται η εξημέρωση των ζώων και των φυτών, αλλά το πιο εύκολο και πρακτικό στοιχείο αναγνώρισης είναι η κεραμική, λόγω της μεγάλης ποσότητας που ανευρίσκεται στις ανασκαφές (κυρίως στην Ευρώπη, όπου δεν έχει διαπιστωθεί ακεραμική ή προκεραμική φάση της Νεολιθικής).
Οι διεργασίες αλλαγής προς την υιοθέτηση αυτών των πρακτικών άρχισαν στην Εγγύς Ανατολή γύρω στο 10.000 Π.Κ.Ε./Π.Χ., ενώ στον ελλαδικό χώρο λίγο μετά το 7000 Π.Κ.Ε./Π.Χ., όπως στον πασσαλόπηκτο οικισμό του Δισπηλιού Καστοριάς, Αυγής Καστοριάς της Πρωτονεολιθικής περιόδου και Κολοκυνθού Καστοριάς μετά τη Μέση Νεολιθική Περίοδο. Στην κεντρική Ευρώπη οι πρώτες αλλαγές εμφανίζονται γύρω στο 5500Π.Κ.Ε./Π.Χ. Ανάλογα με την περιοχή οι πρώιμες αυτές πρακτικές χαρακτηρίζονται από τους πρώτους οικισμούς στους οποίους βρέθηκαν στοιχεία. Έτσι στην πρώην Γιουγκοσλαβίαη πρώτη φάση της Νεολιθικής ονομάζεται πολιτισμός Στάρτσεβο, ενώ η επόμενη φάση (μετά το 5000 Π.Κ.Ε./Π.Χ.) πολιτισμός Βίντσα. Στην Ελλάδα (και κυρίως στη Θεσσαλία) η πρώτη φάση ονομάζεται πολιτισμός Σέσκλου, ενώ η επόμενη πολιτισμός Διμηνίου. Στην κεντρική Ευρώπη η πρώτη φάση ονομάζεται πολιτισμός της Γραμμικής ταινιωτής κεραμικής.
Κοινωνική οργάνωση
Το βασικό επίπεδο κοινωνικής οργάνωσης κατά τη Νεολιθική φαίνεται πως ήταν η κοινότητα. Οι περισσότεροι οικισμοί είχαν αρκετά σαφή όρια, για να θεωρούνται αυτόνομες μονάδες στο χώρο (και ίσως, αν και όχι απαραίτητα, αυτόνομες κοινωνικές μονάδες). Οι οικισμοί αυτοί ήταν αρκετά μεγάλοι ώστε να μπορούν να επιβιώσουν οικονομικά (θεωρείται δηλαδή ότι υπήρχαν αρκετοί άνθρωποι, για να αντεπεξέρχονται στις περιόδους ανάγκης, όπως ο θερισμός, και για να μπορούν να συντηρούν βιώσιμα κοπάδια).
Για την οργάνωση των σχέσεων εντός των οικισμών υπάρχουν πολλά διαφορετικά στοιχεία ανά περιοχή. Στο Τσατάλχουγιούκ (Çatalhöyük ή Çatalhüyük) για παράδειγμα τα σπίτια ήταν κολλημένα το ένα με το άλλο σε ομάδες και φαίνεται ότι μεγάλο ρόλο έπαιζαν οι "γειτονιές". Στην κεντρική Ευρώπη υπήρχαν μεγάλα κτίσματα (τα λεγόμενα "longhouses") λίγο απομονωμένα το ένα από το άλλο. Στην Ελλάδα μετά το 5.000 Π.Κ.Ε./Π.Χ. εμφανίζονται οικισμοί στους οποίους το κεντρικό σημείο καταλαμβάνει ένα μεγάλο κτίσμα, ενώ γύρω τους αναπτύσσονται μικρότερα κτίσματα σε περιβόλους (π.χ. Διμήνι και Σέσκλο στη Θεσσαλία).
Εξημέρωση των ζώων και των φυτών Κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής παρουσιάζεται μια σημαντική αλλαγή στη σχέση των ανθρώπων με τα ζώα και τα φυτά. Η διατροφή βασίζεται όλο και περισσότερο σε ζώα και φυτά των οποίων την ανάπτυξη ελέγχουν οι άνθρωποι (μέσω σταβλισμού των κοπαδιών και καλλιέργειας της γης). Ο έλεγχος αυτός είχε επίπτωση και στη φυσιολογία των ζώων και των φυτών, κάτι στο οποίο βασίζονται οι αρχαιολόγοι για να αναγνωρίσουν ποια είδη ήταν άγρια και ποια εξημερωμένα.
Ο Αυστραλός αρχαιολόγοςΒερ Γκόρντον Τσάιλντ χρησιμοποίησε τον όρο Νεολιθική επανάσταση για να περιγράψει αυτή τη διαδικασία, τα τελευταία χρόνια όμως υπερισχύει η άποψη ότι η εξημέρωση των ζώων και των φυτών ήταν σταδιακή και υπόκειτο σε τοπικές διεργασίες. Πολύ συχνά με την εξημέρωση των ζώων και των φυτών συνδέεται η μόνιμη εγκατάσταση, αλλά φαίνεται πως δεν υπάρχει αποκλειστική σχέση μεταξύ των δύο φαινομένων, όπως φαίνεται από τα στοιχεία των οικισμών που ανασκάφηκαν στις Σιδηρές Πύλες του Δούναβη. Εκεί, αν και φαίνεται πως οι οικισμοί ήταν μόνιμες εγκαταστάσεις, οι κάτοικοι ήταν τροφοσυλλέκτες, ενώ χρησιμοποιούσαν και κεραμική.
Ο Αυστραλός αρχαιολόγοςΒερ Γκόρντον Τσάιλντ χρησιμοποίησε τον όρο Νεολιθική επανάσταση για να περιγράψει αυτή τη διαδικασία, τα τελευταία χρόνια όμως υπερισχύει η άποψη ότι η εξημέρωση των ζώων και των φυτών ήταν σταδιακή και υπόκειτο σε τοπικές διεργασίες. Πολύ συχνά με την εξημέρωση των ζώων και των φυτών συνδέεται η μόνιμη εγκατάσταση, αλλά φαίνεται πως δεν υπάρχει αποκλειστική σχέση μεταξύ των δύο φαινομένων, όπως φαίνεται από τα στοιχεία των οικισμών που ανασκάφηκαν στις Σιδηρές Πύλες του Δούναβη. Εκεί, αν και φαίνεται πως οι οικισμοί ήταν μόνιμες εγκαταστάσεις, οι κάτοικοι ήταν τροφοσυλλέκτες, ενώ χρησιμοποιούσαν και κεραμική.
Τεχνολογία
Η τεχνολογία που διαχώριζε τη Νεολιθική ως εποχή, η κατασκευή τριπτών και λειασμένων εργαλείων, δεν ήταν απολύτως καινούρια, καθώς χρησιμοποιόταν ήδη στην κατασκευή οστέινων εργαλείων.
Κατά τη Νεολιθική όμως η τεχνική αυτή επεκτείνεται στα λίθινα εργαλεία και γίνεται βασικό στοιχείο της ζωής των κατοίκων, εφόσον τα εργαλεία αυτά χρησιμοποιούνται σε πολλές εργασίες (κόψιμο, ξύσιμο, άλεσμα). Η ίδια τεχνική χαρακτηρίζει σε μεγάλο βαθμό και την κατασκευή "κοσμημάτων" από λίθο ή από όστρεο (κυρίως από το όστρεο Spondylus Gaederopus). Το ίδιο σημαντικά ήταν τα εργαλεία από απολεπισμένο λίθο (κυρίως λεπίδες και φολίδες) που χρησιμοποιούνταν σε ποικίλες επίσης εργασίες (κόψιμο, ξύσιμο, κυνήγι).
Πάντως η τεχνική που έχει σχεδόν ταυτιστεί με τη Νεολιθική είναι η κατεργασία του πηλού σε ποικίλες εκφάνσεις: κεραμική, ειδώλια, αλλά και κτίσματα και κατασκευές από πηλό (π.χ. φούρνοι). Παρά την εντύπωση που δημιουργείται από την ονομασία των περιόδων, και στη Νεολιθική γινόταν μικρή χρήση του χαλκού, κυρίως όμως λαξευτού και όχι χυτού.
Κατά τη Νεολιθική όμως η τεχνική αυτή επεκτείνεται στα λίθινα εργαλεία και γίνεται βασικό στοιχείο της ζωής των κατοίκων, εφόσον τα εργαλεία αυτά χρησιμοποιούνται σε πολλές εργασίες (κόψιμο, ξύσιμο, άλεσμα). Η ίδια τεχνική χαρακτηρίζει σε μεγάλο βαθμό και την κατασκευή "κοσμημάτων" από λίθο ή από όστρεο (κυρίως από το όστρεο Spondylus Gaederopus). Το ίδιο σημαντικά ήταν τα εργαλεία από απολεπισμένο λίθο (κυρίως λεπίδες και φολίδες) που χρησιμοποιούνταν σε ποικίλες επίσης εργασίες (κόψιμο, ξύσιμο, κυνήγι).
Πάντως η τεχνική που έχει σχεδόν ταυτιστεί με τη Νεολιθική είναι η κατεργασία του πηλού σε ποικίλες εκφάνσεις: κεραμική, ειδώλια, αλλά και κτίσματα και κατασκευές από πηλό (π.χ. φούρνοι). Παρά την εντύπωση που δημιουργείται από την ονομασία των περιόδων, και στη Νεολιθική γινόταν μικρή χρήση του χαλκού, κυρίως όμως λαξευτού και όχι χυτού.